Blog

Last Updated on กุมภาพันธ์ 22, 2025 by admin

จอกหูหนู ( Salvinia cucullata Roxb.ex Bory) เป็นวัชพืชน้ำที่สร้างปัญหาอย่างมากในแหล่งน้ำจืดทั่วเขตร้อนและกึ่งเขตร้อน รวมถึงประเทศไทย ด้วยอัตราการเจริญเติบโตที่รวดเร็วและความสามารถในการปกคลุมผิวน้ำหนาแน่น จอกหูหนูส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศแหล่งน้ำ การประมง การเกษตร และการใช้น้ำเพื่อการอุปโภคบริโภค บทความนี้จะนำเสนอข้อมูลเชิงลึกเกี่ยวกับลักษณะทางพฤกษศาสตร์ การแพร่กระจาย แนวทางการป้องกันกำจัด

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ ของ จอกหูหนู

จอกหูหนูเป็นเฟิร์นลอยน้ำขนาดเล็ก ไม่มีรากที่แท้จริง แต่มีส่วนที่คล้ายราก (rhizoids) ที่ทำหน้าที่เพียงรักษาสมดุลของลำต้นในน้ำ ลักษณะเด่นทางพฤกษศาสตร์ที่สำคัญของจอกหูหนูมีดังนี้:

• ลำต้น: เป็นเหง้า (rhizome) ที่แตกแขนงแนวนอนไปบนผิวน้ำ แต่ละข้อของเหง้าจะสร้างใบขึ้น 3 ใบ
• ใบ: จอกหูหนูมีใบ 3 ชนิดที่ข้อเดียวกัน ได้แก่
  • ใบรูปไข่ (Oval leaves): เป็นใบที่ลอยอยู่บนผิวน้ำ จำนวน 2 ใบต่อข้อ มีลักษณะกลมรีคล้ายไข่ ขนาดประมาณ 1-2 เซนติเมตร ขอบใบเรียบ ผิวใบด้านบนมีขนหนาสีขาวคล้ายกำมะหยี่ ทำให้ใบไม่เปียกน้ำ ใต้ใบมีกลุ่มของถุงลม (air sacs) ที่ช่วยพยุงลำต้นให้ลอยน้ำได้ ลักษณะเด่นที่สำคัญคือ ผิวใบด้านบนย่นเป็นร่องลึกคล้ายหูหนู อันเป็นที่มาของชื่อสามัญ “จอกหูหนู”
  • ใบที่แปรสภาพคล้ายราก (Submerged leaves): เป็นใบที่จมอยู่ใต้น้ำ 1 ใบต่อข้อ มีลักษณะเป็นแผ่นฝอยละเอียดคล้ายราก ทำหน้าที่ดูดซับสารอาหารและรักษาสมดุลในน้ำ
  • ใบอ่อน: ใบอ่อนที่เพิ่งแตกใหม่จะมีลักษณะเป็นกระจุกสีน้ำตาลอ่อนคล้ายช่อดอก
• สปอร์: จอกหูหนูสืบพันธุ์แบบไม่อาศัยเพศโดยการแตกกอและท่อนพันธุ์ มีการสืบพันธุ์แบบอาศัยเพศโดยการสร้างสปอร์ในถุงสปอร์ (sporocarps) ซึ่งเป็นโครงสร้างคล้ายผลกลมๆ ขนาดเล็กที่เกิดจากใบที่แปรสภาพคล้ายราก อย่างไรก็ตาม การสืบพันธุ์แบบอาศัยเพศไม่ค่อยพบในธรรมชาติ และการแพร่กระจายส่วนใหญ่มาจากการแตกกอและท่อนพันธุ์

การแพร่กระจายของจอกหูหนู

จอกหูหนูมีถิ่นกำเนิดในทวีปอเมริกาใต้ แต่ได้แพร่กระจายไปทั่วเขตร้อนและกึ่งเขตร้อนของโลกอย่างรวดเร็ว ปัจจัยที่เอื้อต่อการแพร่กระจายของจอกหูหนู ได้แก่

• การเจริญเติบโตอย่างรวดเร็ว: จอกหูหนูมีอัตราการเจริญเติบโตที่รวดเร็วมาก สามารถเพิ่มจำนวนได้เป็นสองเท่าในเวลาเพียงไม่กี่วัน ภายใต้สภาวะที่เหมาะสม
• การสืบพันธุ์แบบไม่อาศัยเพศที่มีประสิทธิภาพ: การแตกกอและท่อนพันธุ์ทำให้จอกหูหนูสามารถแพร่ขยายได้อย่างรวดเร็วและง่ายดาย เพียงแค่ส่วนเล็กๆ ของลำต้นก็สามารถเจริญเติบโตเป็นต้นใหม่ได้
• การขนส่งโดยมนุษย์และสัตว์: จอกหูหนูสามารถติดไปกับเรือ เครื่องมือประมง สัตว์น้ำ และพืชน้ำอื่นๆ แล้วแพร่กระจายไปยังแหล่งน้ำใหม่ๆ ได้ กิจกรรมของมนุษย์ เช่น การขุดลอกคลอง การระบายน้ำ และการเคลื่อนย้ายพืชน้ำประดับ มีส่วนสำคัญในการแพร่กระจายจอกหูหนู
• การปรับตัวเข้ากับสภาพแวดล้อมที่หลากหลาย: จอกหูหนูสามารถเจริญเติบโตได้ดีในสภาพน้ำที่มีความหลากหลาย ทั้งน้ำนิ่งและน้ำไหล น้ำจืดและน้ำกร่อย ทนทานต่อสภาพน้ำที่มีสารอาหารสูงและมลพิษ

ในประเทศไทย จอกหูหนูพบได้ทั่วไปในแหล่งน้ำจืดทุกภาคของประเทศ โดยเฉพาะในคลอง หนอง บึง บ่อเลี้ยงปลา และนาข้าว การแพร่ระบาดของจอกหูหนูส่งผลกระทบอย่างมากต่อการใช้น้ำและการจัดการแหล่งน้ำ

ผลกระทบจากการแพร่กระจายของจอกหูหนู

1. ผลกระทบต่อระบบนิเวศ
   • การปกคลุมผิวน้ำ: เมื่อจอกหูหนูเติบโตเป็นแผ่นหนาแน่นบนผิวน้ํา จะป้องกันไม่ให้แสงแดดทะลุผ่านไปยังชั้นล่างของน้ำ ส่งผลให้พืชน้ำที่อยู่ลึกไม่สามารถสังเคราะห์แสงได้
   • ลดระดับออกซิเจนในน้ำ: การที่แสงแดดไม่สามารถเข้าถึงชั้นน้ำลึกเพียงพอ ทำให้กระบวนการสังเคราะห์แสงลดลง ส่งผลให้ระดับออกซิเจนละลายในน้ำลดลง ซึ่งอาจนำไปสู่การตายของสัตว์น้ำ เช่น ปลาและสัตว์น้ำอื่น ๆ
   • ความหลากหลายทางชีวภาพลดลง: เมื่อพืชน้ำชนิดอื่นถูกแผ่นจอกหูหนูครอบคลุมไปจนนหมด ระบบนิเวศของแหล่งน้ําจะเปลี่ยนแปลงอย่างมีนัยสำคัญ ทำให้ความหลากหลายของสิ่งมีชีวิตในน้ำลดลง
2. ผลกระทบด้านเศรษฐกิจและการใช้งาน
   • การใช้งานแหล่งน้ำลดลง: แผ่นจอกหูหนูที่ปกคลุมผิวน้ํา ทำให้ไม่สามารถนำแหล่งน้ํานั้นไปใช้ประโยชน์ในด้านการประมง การเกษตร หรือการเดินเรือได้อย่างเต็มที่
   • ต้นทุนในการกำจัดและควบคุม: การระบาดอย่างรวดเร็วของจอกหูหนูทำให้ต้องใช้ทรัพยากรและงบประมาณจำนวนมากในการควบคุมและกำจัดวัชพืชชนิดนี้
   • ผลกระทบต่อคุณภาพน้ำ: เมื่อจอกหูหนูตายแล้ว ส่วนที่สลายตัวจะสะสมอยู่ในน้ำ อาจทำให้แหล่งน้ำเกิดปัญหาการตื้นเขินและคุณภาพน้ำแย่ลง

แนวทางการป้องกันกำจัด จอกหูหนู

การจัดการจอกหูหนูอย่างมีประสิทธิภาพจำเป็นต้องใช้แนวทางแบบผสมผสาน ที่ครอบคลุมหลายวิธีการร่วมกัน

1. การป้องกัน:
   • การควบคุมการแพร่กระจาย: ป้องกันการนำจอกหูหนูเข้าสู่แหล่งน้ำใหม่ โดยการตรวจสอบและทำความสะอาดเรือ เครื่องมือประมง และพืชน้ำ ก่อนเคลื่อนย้ายจากแหล่งน้ำที่มีจอกหูหนูไปยังแหล่งน้ำที่ปลอดจอกหูหนู
   • การจัดการคุณภาพน้ำ: ควบคุมปริมาณธาตุอาหารในแหล่งน้ำ โดยเฉพาะไนโตรเจนและฟอสฟอรัส ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญต่อการเจริญเติบโตของจอกหูหนู ลดการปล่อยน้ำเสียจากครัวเรือน โรงงานอุตสาหกรรม และการเกษตรลงสู่แหล่งน้ำ
   • การเฝ้าระวังและกำจัดตั้งแต่เริ่มต้น: ตรวจสอบแหล่งน้ำอย่างสม่ำเสมอ และกำจัดจอกหูหนูตั้งแต่เนิ่นๆ เมื่อพบการระบาดในระยะเริ่มต้น เพื่อป้องกันการขยายพันธุ์และปกคลุมพื้นที่อย่างรวดเร็ว
2. การกำจัดทางกายภาพ:
   • การเก็บด้วยมือ: เหมาะสำหรับพื้นที่ขนาดเล็ก หรือการกำจัดจอกหูหนูในระยะเริ่มต้น ใช้แรงงานคนเก็บจอกหูหนูขึ้นจากน้ำ โดยอาจใช้เครื่องมือ เช่น สวิง ช้อน หรือตะแกรง
   • การใช้เครื่องจักรกล: เหมาะสำหรับพื้นที่ขนาดใหญ่ ใช้เรือกำจัดวัชพืช หรือรถตักหน้าดิน ตักจอกหูหนูขึ้นจากน้ำ วิธีนี้มีประสิทธิภาพในการกำจัดปริมาณมากในเวลาอันรวดเร็ว แต่มีค่าใช้จ่ายสูงและอาจส่งผลกระทบต่อสัตว์น้ำอื่นๆ
   • การควบคุมระดับน้ำ: การลดระดับน้ำในแหล่งน้ำในช่วงฤดูแล้ง อาจช่วยลดปริมาณจอกหูหนูได้ เนื่องจากจอกหูหนูไม่สามารถอยู่รอดได้ในสภาพที่แห้งแล้ง
3. การกำจัดทางชีวภาพ:
   • การใช้แมลงศัตรูธรรมชาติ: มีการศึกษาการใช้แมลงศัตรูธรรมชาติในการควบคุมจอกหูหนู เช่น ด้วง Cyrtobagous salviniae ซึ่งเป็นด้วงที่กินจอกหูหนูเป็นอาหารหลัก การใช้แมลงศัตรูธรรมชาติเป็นวิธีที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม แต่ต้องมีการศึกษาและทดลองอย่างรอบคอบก่อนนำมาใช้จริง เพื่อป้องกันผลกระทบต่อระบบนิเวศ
   • การใช้ปลาที่กินพืชน้ำ: ปลาบางชนิด เช่น ปลานิล ปลาจีน อาจกินจอกหูหนูได้บ้าง แต่ประสิทธิภาพในการควบคุมยังไม่สูงนัก และอาจส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศแหล่งน้ำได้
4. การกำจัดทางเคมี

การกำจัดจอกหูหนูด้วยสารเคมีเป็นวิธีที่รวดเร็วและมีประสิทธิภาพในการควบคุมการระบาดในวงกว้าง อย่างไรก็ตาม ควรใช้อย่างระมัดระวังและเลือกใช้เฉพาะสารเคมีที่ได้รับอนุญาต และปฏิบัติตามคำแนะนำบนฉลากอย่างเคร่งครัด

• สารกำจัดวัชพืชประเภทสัมผัส
  • ไดควอต (Diquat): เป็นสารกำจัดวัชพืชที่ออกฤทธิ์เร็ว ทำลายเฉพาะส่วนที่สัมผัสสารเคมี ใช้กำจัดจอกหูหนูและวัชพืชน้ำอื่นๆ ได้ดี แต่ไม่ทำลายรากและเหง้าของวัชพืช ต้องใช้ซ้ำเพื่อควบคุมการงอกใหม่
  • ฟลูมิออกซาซิน (Flumioxazin): เป็นสารกำจัดวัชพืชที่ออกฤทธิ์เร็วและมีประสิทธิภาพสูงในการกำจัดจอกหูหนู มีผลข้างเคียงน้อยต่อปลาและสัตว์น้ำอื่นๆ หากใช้อย่างถูกต้องตามคำแนะนำ
• สารกำจัดวัชพืชประเภทดูดซึม (โดยทั่วไปไม่นิยมใช้กับจอกหูหนู เนื่องจากจอกหูหนูไม่มีระบบรากที่แท้จริงสำหรับดูดซึมสารเคมีได้อย่างมีประสิทธิภาพ)
  • ในบางกรณี อาจมีการใช้ ไกลโฟเสต (Glyphosate) ซึ่งเป็นสารกำจัดวัชพืชประเภทดูดซึมแบบไม่เลือกทำลาย แต่ต้องใช้ความระมัดระวังอย่างสูง เนื่องจากอาจมีผลกระทบต่อพืชและสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ในแหล่งน้ำ

จอกหูหนู ประโยชน์ ด้านต่างๆ ในแง่ที่ไม่ใช่วัชพืช

1. การใช้ประโยชน์ทางการเกษตร:

• ปุ๋ยชีวภาพและวัสดุปรับปรุงดิน:
  • ปุ๋ยหมัก: จอกหูหนูสามารถนำมาทำปุ๋ยหมักได้อย่างมีประสิทธิภาพ. เมื่อผ่านกระบวนการหมักที่เหมาะสม จะได้ปุ๋ยอินทรีย์คุณภาพสูง ที่อุดมไปด้วยธาตุอาหารและสารปรับปรุงดิน ช่วยเพิ่มความอุดมสมบูรณ์ให้ดิน และเป็นทางเลือกที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม แทนการใช้ปุ๋ยเคมี
  • ปุ๋ยพืชสด: จอกหูหนูสดสามารถใช้เป็นปุ๋ยพืชสดได้ โดยการไถกลบลงดินก่อนการเพาะปลูก ช่วยเพิ่มอินทรียวัตถุในดิน ปรับปรุงโครงสร้างดิน และเพิ่มความสามารถในการอุ้มน้ำของดิน

2. การใช้ประโยชน์ด้านอาหารสัตว์:

• อาหารสัตว์เคี้ยวเอื้อง มีงานวิจัยที่ศึกษาความเป็นไปได้ในการใช้จอกหูหนูเป็นอาหารเสริมสำหรับสัตว์เคี้ยวเอื้อง เช่น วัว ควาย. จอกหูหนูมีโปรตีนและแร่ธาตุบางชนิด แต่ต้องมีการแปรรูปที่เหมาะสม เช่น การทำแห้ง หรือการหมัก เพื่อลดปริมาณสารที่ไม่พึงประสงค์ และต้องผสมกับอาหารชนิดอื่นในสัดส่วนที่พอดี ข้อควรระวัง: ต้องตรวจสอบให้แน่ใจว่าจอกหูหนูที่นำมาใช้ไม่มีสารพิษ หรือสารปนเปื้อนจากแหล่งน้ำ

3. การใช้ประโยชน์ในการบำบัดน้ำเสีย

• ระบบบำบัดน้ำเสียจากธรรมชาติ จอกหูหนูมีความสามารถโดดเด่นในการดูดซับสารอาหารส่วนเกิน (เช่น ไนโตรเจน ฟอสฟอรัส) และโลหะหนักบางชนิดจากน้ำ. ทำให้มีศักยภาพสูงในการนำไปใช้ในระบบบำบัดน้ำเสียจากแหล่งชุมชน โรงงานอุตสาหกรรม หรือฟาร์มเลี้ยงสัตว์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ในระบบบ่อบำบัดน้ำเสีย
  • หลักการทำงาน: นำจอกหูหนูไปเลี้ยงในบ่อบำบัดน้ำเสีย ในปริมาณที่ควบคุมได้ จอกหูหนูจะดูดซับสารอาหารและมลพิษจากน้ำไปใช้ในการเจริญเติบโต ช่วยลดปริมาณสารมลพิษในน้ำ ทำให้น้ำสะอาดขึ้น
  • ข้อดีของการใช้จอกหูหนูในระบบบำบัด: เป็นวิธีที่เป็นธรรมชาติ ประหยัดค่าใช้จ่ายในการบำบัด ลดการใช้สารเคมี และได้ชีวมวลจอกหูหนูที่สามารถนำไปใช้ประโยชน์ต่อได้ (เช่น ทำปุ๋ยหมัก)
  • ข้อควรระวัง: ต้องมีการออกแบบระบบบำบัดที่เหมาะสม และควบคุมปริมาณจอกหูหนูอย่างสม่ำเสมอ เพื่อป้องกันไม่ให้จอกหูหนูหลุดรอดไปแพร่ระบาด และต้องมีการจัดการจอกหูหนูที่เก็บเกี่ยวออกมาอย่างถูกวิธี

อ่านบทความดีๆกันแล้ว
แล้วอย่าลืม แอดไลน์ มาเป็นเพื่อนกัน เพื่อให้ท่านไม่พลาดข่าวสารและโปรโมชั่นดีๆจากทางร้าน